Ένω άρχιζε η άνοιξη... Του Κωνσταντίνου Τζιαμπάση

 

Παιχνιδιάρικα Χελιδόνια στο Ναύπλιο @ΚΤΖ 2009

«Ἅμα δὲ τῷ ἦρι ἀρχομένῳ…» (Ενώ άρχιζε η άνοιξη…)

Και ξαφνικά στο παράθυρο εμφανίζεται το χελιδόνι, ως προάγγελος της άνοιξης και στο μυαλό των μαθητών προσπαθεί να ερμηνεύσει τις άσκοπες γλωσσικές αναζητήσεις της φράσης: «Ἅμα δὲ τῷ ἦρι ἀρχομένῳ…» και στο νου των πιο μεγάλων η φράση τους φέρνει καημούς ή μαθητικούς εφιάλτες. 

Μέχρι να βρουν το γένος, την πτώση και την κλίση του τύπου «τῷ ἦρι» έφυγε η άνοιξη της ζωής τους, μαράζωσαν τα όνειρά τους. Ξοδεύτηκε η νιότη τους στις δοτικές και τους συνηρημένους τύπους. 

«Ἅμα δὲ τῷ ἦρι ἀρχομένῳ…», με αυτή την έκφραση αρχίζουν τα κείμενα των αρχαίων ιστορικών που είναι γεμάτα με αναφορές για τον ερχομό της Άνοιξης στο βαθμό μια και τότε οι πολεμικές επιχειρήσεις διεξάγονταν στην αρχή της Άνοιξης αλλά και μέχρι σήμερα παραμένει ως μια καθημερινή έκφραση.

Σήμερα 21 Μαρτίου 2025 στις 11:24 το βράδυ (ώρα Ελλάδας) οι ακτίνες του ηλίου θα πέσουν κατακόρυφα στον ισημερινό. Θα συντελεστεί δηλαδή η εαρινή ισημερία και θα μπει η μετεωρολογική άνοιξη στο βόρειο ημισφαίριο του πλανήτη. Την άνοιξη το σώμα αναγεννιέται, ο οργανισμός επανακάμπτει, το μυαλό εκστασιάζεται. Ο χρόνος κυλάει πιο γρήγορα, αλλά οι παύσεις του είναι μεγαλύτερες. Έτσι η φύση εισέρχεται όλο και πιο πρόωρα στον ανοιξιάτικο κύκλο της όπως συμβαίνει εδώ και πάρα πολλούς αιώνες εμπνέοντας την τέχνη.

Η αινιγματική απεικόνιση της «Άνοιξης» από το Ακρωτήρι

Η νωπογραφία της Άνοιξης όπως βρέθηκε στο δωμάτιο Δ2
στο Ακρωτήρι της Σαντορίνης @ΥΠΠΟ.ΕΑΜ

Σε ένα βραχώδες ηφαιστειακό τοπίο δεσπόζουν ανθισμένα κόκκινα κρινάκια σε συστάδες και ανάμεσα τους πετούν χελιδόνια, μεμονωμένα ή σε ζεύγη. Η σκηνή χαρακτηρίζεται από χρωματική ποικιλία αλλά και από έντονη κίνηση με το λίκνισμα των κρίνων στον αέρα και το παιχνίδι των χελιδονιών.

Λεπτομέρεια με την παράσταση με τα ανθισμένα
κρινάκια και τα χελιδόνια@ΥΠΠΟ.ΕΑΜ 

Χίλια πεντακόσια χρόνια πριν από την καταστροφή της Πομπηίας, όταν μια ισχυρή  ηφαιστειακή έκρηξη θα συγκλονίσει τον χώρο του Αιγαίου και θα καταστρέψει την πόλη στο Ακρωτήρι της Σαντορίνης, θάβοντας την κάτω από την λάβα μαζί με μερικά από τα παλαιότερα και σημαντικότερα δείγματα της ευρωπαϊκής τέχνης. 

Λεπτομέρεια με την παράσταση με τα ανθισμένα
κρινάκια και το χελιδόνι@ΥΠΠΟ.ΕΑΜ

Η ανασκαφή των τοιχογραφιών του Ακρωτηρίου της Σαντορίνης ξεκίνησε πριν από 60 περίπου χρόνια και έφερε στο φως αρκετά από αυτά τα ενθυμήματα του παρελθόντος. Απ’ όλες τις τοιχογραφίες που η αρχαιολογική σκαπάνη έφερε στο φως σίγουρα αυτή που τραβάει το ενδιαφέρον είναι «η τοιχογραφία της Άνοιξης» που κοσμούσε το ισόγειο δωμάτιο (Δ2) ενός σπιτιού και βρέθηκε ολόκληρη κατά χώρα σε τρεις τοίχους. Η τοιχογραφία παρουσιάζει τη δυνατή εικόνα της θηραϊκής φύσης κατά τη χρονική στιγμή της αναγέννησης της και οι ειδικοί υποστηρίζουν ότι συνδέονταν με τελετουργίες που υμνούσαν τον ερχομό της άνοιξης. Η σκηνή χαρακτηρίζεται από χρωματική ποικιλία αλλά και από έντονη κίνηση με το λίκνισμα των κρίνων στον αέρα και το παιχνίδι των χελιδονιών.

Ο Όμηρος αναφέρει «έαρος πολυανθέος εν πετάλοισι» (στα πέταλα της πολυανθισμένης άνοιξης) Ο καιρός ανοίγει μετά τον χειμώνα, τα λουλούδια και τα δέντρα ανοίγουν, εν τέλει η ψυχή μας ανοίγει. «Ἀνοίγνυμι και ἀνοίγω» είναι το ρήμα και συνεπώς ἄνοιξις είναι το άνοιγμα. Ό,τι κάνεις, με ανοιχτά παράθυρα. Ό,τι ονειρεύεσαι, με ανοιχτά παράθυρα. Όσα ζεις, με ανοιχτά παράθυρα. Όσο αντέχεις, με ανοιχτά παράθυρα. Ανοίγεις το σπίτι σου στο άπειρο. Προσκαλείς το σύμπαν στον χώρο σου. Αρώματα ορμάνε και μετακινούνται με μια αέναη συχνότητα στα δωμάτια. Τρυπώνουν ήχοι και φωτισμοί. Η πόλη και η φύση, για λίγο, σε αρμονία. Και είσαι μέρος αυτής, επειδή έχεις ανοιχτά παράθυρα.

Η Άνοιξη σε μια αττική πελίκη στο Μουσείο Ερμιτάζ της Αγίας Πετρούπολης

Μια αττική πελίκη στο Μουσείο Ερμιτάζ

Λίγους αιώνες αργότερα περίπου το 510 π.Χ., ένας αγγειογράφος στο σώμα μιας πελίκης από την Αττική, θα παρουσιάσει μια παράσταση τριών ανδρών σε διαφορετικές ηλικίες να κοιτούν ένα χελιδόνι και να συνομιλούν μεταξύ τους.

Το αγγείο βρίσκεται στο Μουσείο Ερμιτάζ της Αγίας Πετρούπολης και προέρχεται από ιδιωτική συλλογή. Χρονολογείται δε ανάμεσα στο 530-510 π.Χ. Η παράσταση στο σώμα του αγγείου παρουσιάζει τρεις άνδρες, σε διαφορετικές ηλικίες, να κοιτούν το πέταγμα ενός περαστικού χελιδονιού. 

«ΙΔΟ ΧΕΛΙΔΟΝ» (μτφρ. να ένα χελιδόνι), αναφωνεί ο νέος που κάθεται αριστερά και ο γενειοφόρος άνδρας στο μέσον επιβεβαιώνει, «ΝΕ ΤΟΝ ΗΡΑΚΛΕΑ» (μτφρ., ναι, μα τον Ηρακλή, να το) δείχνει το αγόρι στα δεξιά, ενώ δίπλα του μια επιγραφή δηλώνει «ΕΑΡ ΕΔΕ» (μτφρ., είναι ήδη άνοιξη). 

Η παράσταση εντυπωσιάζει με την αμεσότητα και τη ζωντάνια της.

Μπορούμε να διαβάσουμε τα λόγια των μορφών, όπως συμβαίνει στις εικονογραφημένες ιστορίες και στα σύγχρονα κόμιξ . Άλλωστε και το θέμα είναι οικείο στην αρχαιότητα.

Η Άνοιξη (Primavera) της «ρωμαϊκής έπαυλης της Αριάδνης» στις αρχαίες Σταβίες

Μερικούς αιώνες αργότερα σε μια άλλη περιοχή της Μεσογείου ένας Ρωμαίος ζωγράφος απέδιδε την «Άνοιξη» μέσα σε ένα δωμάτιο της «ρωμαϊκής έπαυλης της Αριάδνης» από τις Σταβίες (σημ.: Castel a mare di Stabia).

Η Άνοιξη των Σταβιών Villa-Arianna
Castellamare di Stabia @MΑNΝ

Άλλωστε στα λατινικά το ἔαρ γίνεται ver, εξού και primavera, που κατά λέξη σημαίνει την πρώτη άνθιση. Γι’ αυτό και ο κατ’ εξοχήν ανοιξιάτικος μήνας, ο Απρίλης, πλάστηκε από το λατινικό ρήμα aperio, που σημαίνει ανοίγω.

Σύμφωνα με τον Όμηρο, χάρη στην «Άνοιξη/Φλώρα» γεννήθηκε ο θεός Άρης. Η θεά Ήρα, ζηλεύοντας μάλιστα τον ερχομό της Αθηνάς στον κόσμο από το κεφάλι του Δία, έβαλε τη θεά Άνοιξη/Φλώρα να της δώσει ένα λουλούδι, η απλή επαφή του οποίου ήταν ικανή να γονιμοποιήσει μια γυναίκα. 

Χάρη σε αυτό το λουλούδι, η Ήρα δημιούργησε τον Άρη, χωρίς να χρειάζεται να έρθει σε επαφή με τον Δία. Αν και ο μύθος ήταν ήδη γνωστός στον ελληνικό κόσμο, η «Άνοιξη/Φλώρα» ήταν επίσης, μια θεότητα αγαπητή στους πληθυσμούς των Σαβίνων, μερικές ομάδες αυτών των πληθυσμών σύντομα συγχωνεύτηκαν με τους πληθυσμούς της Ρώμης και λίγο αργότερα εγκαταστάθηκαν στη Ρώμη και έγιναν Ρωμαίοι πολίτες.

Η Λήδα και ο κύκνος των Σταβιών Villa Arianna
Castellamare di Stabia @ΜΑΝΝ

Ο μύθος της γέννησης της Ρώμης αναφέρεται στον βιασμό των γυναικών των Σαβίνων. 

Μόλις ο Ρωμύλος έχτισε την πόλη της Ρώμης και παρατήρησε τον μικρό αριθμό των γυναικών, κάλεσε τους Σαβίνους με τις γυναίκες και τα παιδιά τους σε μια γιορτή. 

Αυτό σύντομα αποκαλύφθηκε ότι ήταν ένα τέχνασμα για να κλέψουν τις γυναίκες των Σαβίνων για να δοθούν ως νύφες στους Ρωμαίους. 

Οι πληθυσμοί των Σαβίνων αποφασισμένοι να εκδικηθούν αντιτάχθηκαν από τις απαχθείσες γυναίκες που είχαν δείξει ερωτικό ενδιαφέρον για τους νεαρούς Ρωμαίους. 

Αυτό αποδεικνύεται από το γεγονός ότι οι αρχηγοί των δύο γενών Σαβίνων και Ρωμαίων, Τίτος Τάτιος και Ρωμύλος βασίλεψαν μαζί στη Ρώμη.

Οι εορτές για τη θεά «Άνοιξη/Φλώρα» τελούνταν από τις 28 Μαρτίου έως τις 6 Μαΐου, οι πληθυσμοί των Σαβίνων την γιόρταζαν με το πέταγμα κουκιών και λούπινων, που αντιπροσωπεύουν τη θεά της γονιμότητας. 

Για τους Ρωμαίους, η λατρεία των θεών ήταν ηθικό και αστικό καθήκον, η θρησκευτική πρακτική εξασφάλιζε το pax deorum από το οποίο ωφελούνταν η πόλη, η οικογένεια και το άτομο. 

Ένα άλλο χαρακτηριστικό της ρωμαϊκής θρησκείας ήταν επίσης η ικανότητα να αφομοιώνει στο δικό της Πάνθεον τις θεότητες άλλων πολιτισμών με τους οποίους η Ρώμη ήρθε σε επαφή. 

Στην αρχαία Ρώμη, η «Άνοιξη/Φλώρα» θεωρούνταν προστάτης των ανθοφοριών και των αναδυόμενων σιτηρών και ήταν απαραίτητο να συμμετέχει στις γιορτές της φορώντας ρούχα διαφόρων χρωμάτων για να μιμηθεί τα λουλούδια.

Με την έλευση του Χριστιανισμού βρίσκουμε την «Άνοιξη/Φλώρα» στο De Civitate Dei του Αγίου Αυγουστίνου, που δηλώνει το τέλος του ρωμαϊκού κόσμου από τους Βησιγότθους του Αλάριχου Ά το 410 μ.Χ. και υποδεικνύει τα αίτια. 

Στο βιβλίο IV, επικρίνει τον πολλαπλασιασμό των θεών της Ρώμης, αλλά κυρίως την πρακτική τους να εμπιστεύονται οποιαδήποτε ενέργεια, ακόμη και την ανάπτυξη ενός λουλουδιού, σε πολλαπλές θεότητες. 

Και στο χωρίο VIII αναφέρει: «Ας αναζητήσουμε τώρα, αν συμφωνούμε, ποιον θεό ή ποιους θεούς από το μεγάλο πλήθος των θεών που λάτρευαν οι Ρωμαίοι πιστεύουν ότι επέκτεινε ή υπερασπίστηκε την κυριαρχία τους. (Στη) θεά Άνοιξη/Φλώρα ( εμπιστεύονται) το σιτάρι όταν είναι ανθισμένο, στο θεό Λατούρνο όταν είναι γαλακτώδες, στη θεά Ματούτα όταν ωριμάζει, στη θεά Ροντσίνα όταν θερίζεται.»

Η τοιχογραφία χρονολογείται στο πρώτο μισό του 1^ου αι. μ.Χ., και ανήκει στη λεγόμενη τρίτη τεχνοτροπία της Πομπηίας, με προφανείς ελληνιστικές αναμνήσεις με βάση τις οποίες οι αρχαίοι Έλληνες λάτρευαν την Άνοιξη μέσα από γυναικείες μορφές, όπως τη νύμφη Χλωρίδα, τη Θάλεια, την Θαλλώ (αυτή που φέρει την ανθοφορία), την Χάριτα, Ανξώ (ανάπτυξη φυτών) και βέβαια τη Δήμητρα (θεά της γεωργίας και της βλάστησης) και την Περσεφόνης. 

Οι γυναικείες μορφές Άνοιξη, Λήδα, Μήδεια και Αρτέμιδα (Ντιάνα) διακοσμούσαν ένα τετράγωνο δωμάτιο(cubiculum) στη ρωμαϊκή Έπαυλη της Αριάδνης (Villa Arianna) επομένως, στη μυθολογική τους όψη.

Η Μήδεια των Σταβιών Villa Arianna
Castellamare di Stabia @ΜΑΝΝ

Η-Άρτεμις των ΣταβιώνVilla Arianna
Castellamare di Stabia @ΜΑΝΝ

Η Άνοιξη (Primavera) ως αφίσα για
την αρχαία Πομπηία @ MANN

Η επιλογή του ζωγράφου να απεικονίσει αυτό το θέμα δεν είναι ξεκάθαρη: σύμφωνα με ορισμένες υποθέσεις θα μπορούσε να οφείλεται στο γεγονός ότι οι ιδιοκτήτες της έπαυλης σχετίζονταν με τις Sabines, οι οποίες θεωρούσαν τη Δήμητρα (Flora) μια από τις πιο σημαντικές θεότητες της Αρχαίας Ρώμης, ή επειδή η οικογένεια των ιδιοκτήτων είχε καλλιέργειες σιτηρών, των οποίων η θεά ήταν προστάτιδα, ή απλώς για καθαρό γούστο του ζωγράφου. 

Ωστόσο, σύμφωνα με ορισμένους μελετητές, εκτός από τη Χλωρίδα, η γυναικεία μορφή θα μπορούσε να αντιπροσωπεύει μια νύμφη την Αφθονία (Προσερπίνα).

Η τοιχογραφία βρέθηκε το 1759 κατά τις εξερευνήσεις της Ρωμαϊκής Έπαυλης της Αριάδνης από τον Karl Jakob Weber και αφαιρέθηκε για να γίνει μέρος της συλλογής έργων τέχνης των Βουρβόνων της Νάπολης. 

Στη συνέχεια το cubiculum θάφτηκε και ήρθε ξανά στο φως μόλις πρόσφατα με νέες ανασκαφές. 

Τώρα εκτίθεται στη Νάπολη, στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο και οι διαστάσεις της είναι (39 x 31 cm.). 

Ο Γερμανός ιστορικός της τέχνης Ερνέστος Gombrich, περιέγραφε την «Άνοιξη/Φλώρα» με θαυμαστή ακρίβεια, ως «μια φιγούρα εξαιρετικής ομορφιάς και χάρη που μαζεύει λουλούδια σε μια σχεδόν χορευτική κίνηση» και σίγουρα θεωρείται «το σύμβολο της φινέτσας και της μαεστρίας της ζωγραφικής των Stabiae».

Η γυναικεία φιγούρα, ζωγραφισμένη σε υδατοπράσινο φόντο, τοποθετείται από πίσω, ξυπόλητη και είναι ντυμένη με κίτρινο χιτώνα, που φυσάει ελαφρύ αεράκι, που αφήνει τον έναν ώμο γυμνό και το κεφάλι της στολίζεται με διάδημα και αριστερό πήχη μαζεύει λευκά λουλούδια από έναν θάμνο τα οποία στη συνέχεια αποθέτει σε έναν κάλαθο. 

Η όλη εικόνα φαίνεται να στερείται χωρικής διάστασης και το μόνο χαρακτηριστικό στοιχείο είναι το έδαφος στο οποίο περπατά η γυναίκα, που τονίζεται από μια λευκή ρίγα.

Η Άνοιξη (Primavera) ως διαφήμιση
σε εφημερίδα @ΜΑΝΝ 

Η Άνοιξη (Primavera) ως διαφήμιση
γαλλικού αρώματος @ΜΑΝΝ

Η Άνοιξη (Primavera) ως γραμματόσημο  
@Poste Italiane

«Η Άνοιξη των Σταβιών» έχει συζητηθεί αρκετές φορές με διάφορες ευκαιρίες: το 1947 χρησιμοποιήθηκε ως διαφημιστικό θέμα για ένα παριζιάνικο εργοστάσιο αρωμάτων, το 1998 αντ’ αυτού αναπαράγεται σε γαλλικά γραμματόσημα: ωστόσο, περιέργως, στα ίδια γραμματόσημα, αναφέρεται η γραφή UNESCO, αλλά είναι ένα μάλλον χονδροειδές λάθος, καθώς ο αρχαιολογικός χώρος των αρχαίων Σταβιών δεν αποτελεί μέρος της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς, σε αντίθεση με τις γειτονικές αρχαιολογικές περιοχές της Πομπηίας, του Herculaneum και της Oplontis.

Όμως «μία χελιδὼν ἔαρ οὐ ποιεῖ» και στη νεοελληνική εκδοχή «ένας κούκος δεν φέρνει την άνοιξη», καθώς οι μεμονωμένες προσπάθειες δεν αρκούν για την πραγματοποίηση σημαντικών αλλαγών. Χρειάζεται συλλογική προσπάθεια, γιατί «ένα το χελιδόνι κι η άνοιξη ακριβή». 

H άνοιξη μεταφορικά είναι η περίοδος της νεότητας αλλά και η ακμή, η αναγέννηση, η αναζωογόνηση. 

Η Άνοιξη δεν συνιστά μόνο την αέναη κυκλική κίνηση του χρόνου, αλλά συνδέθηκε με την προσδοκία και την ελπίδα. Δηλώνει την κρυφή προσμονή. 

Κι ο ποιητής Οδυσσέας Ελύτης προσθέτει μια συμβουλή ως τρόπο ζωής και κοσμοαντίληψης: «Την Άνοιξη, αν δεν την βρεις, την φτιάχνεις». 

Ανθισμένη αμυγδαλιά στο Ναύπλιο @ΚΤΖ 2015

Ήδη μύρισε Άνοιξη και έξω κυριαρχούν τα αρώματά από τους ανθισμένους οπωρώνες. Έξω μυρίζει άνοιξη, ας την απολαύσουμε!

 

Τα κείμενα για τον ερχομό της «Άνοιξης» έχουν παρουσιαστεί παλαιότερα στην έντυπη εφ. ΑΡΓΟΛΙΚΑ (29.04.2010) και στον ενημερωτικό ιστότοπο www.anagnostis.org (15.03.2022 20.03.2023 & 21.03.2024)

https://www.anagnostis.org/2022/03/15/anazitontas-to-proto-chelidoni-tis-anoixis-stin-omichli-tou-polemou/#goog_rewarded

 

https://www.anagnostis.org/2023/03/20/i-ainigmatiki-apeikonisi-tis-anoixis/

 

https://www.anagnostis.org/2024/03/21/me-aformi-tin-anoixi-apo-tis-archaies-staviescastellammare-di-stabia/#goog_rewarded

 

Κων/νος Τζιαμπάσης, αρχαιολόγος